Thuỷ triều đỏ là gì mà đáng sợ như vậy? Thuỷ triều đỏ gây ra những tác hại gì với sản xuất thuỷ hải sản?
Thuỷ triều đỏ là gì?
“Thuỷ triều đỏ” là do một loại sinh vật phù du sống trong nước biển, gặp được điều kiện môi trường thích hợp mà bùng nổ sinh sôi nảy nở, hoặc tập trung một lượng lớn tạo nên hiện tượng biến đổi màu sắc nước biển.
Thủy triều đỏ” hay sự “nở hoa” của tảo là cách gọi để chỉ hiện tượng bùng nổ về số lượng của tảo biển. Sự “nở hoa” của tảo có khi làm nước biển màu đỏ, có khi màu xanh, màu xám hoặc như màu cám gạo… Hiện tượng “nở hoa” thường đồng hành với sự giảm thiểu nhanh chóng hàm lượng ô-xy trong nước, và đó chính là nguyên nhân làm chết nhiều loài sinh vật biển trong tự nhiên và nuôi trồng. Theo tiến sĩ Nguyễn Ngọc Lâm, cán bộ Viện Hải dương học – Nha Trang, mầm mống của tảo sẵn có trong nước biển nên có thể “nở hoa” bất cứ ở đâu khi gặp điều kiện thuận lợi, chẳng hạn như nhiệt độ tăng, việc trao đổi nước kém, hoặc điều kiện dinh dưỡng trong môi trường tăng, hay ô nhiễm môi trường biển…
Hiện tượng thủy triều đỏ (red tides) là một dạng tảo nở hoa ( phú dưỡng ) ( algal bloom ) gây hại cho môi trường bởi chính độc tố của tảo , bởi hoạt động phân hủy của vi khuẩn trên sinh khối tảo sau đó làm cạn kiệt O2 tại chổ . Những hiện tượng bùng phát mật độ tảo gây hại cho môi trường được gọi chung là HAB ( harmful algal bloom ). Những hiện tượng nở hoa của tảo tại thủy vực nói chung ( hồ, sông suối, biển …) do nhiều loại khác nhau. Chỉ khi nào mật độ cực cao ( hàng triệu cells/ ml ) mới làm thay đổi màu sắc nước do sắc tố của loài ưu thế gây ra ( từ xanh lục —>vàng nâu —> đỏ …) Riêng hiện tượng thủy triều đỏ là hiện tượng thường xảy ra hàng năm tại USA . Nhất là ở bờ biển Florida ( vịnh Mexico ) do loài tảo Karenia brevis thuộc nhóm Dinoflagellate với mật độ lên tới hàng chục triệu cells/ml . Phía tây bắc US, đặc biệt là ở vịnh Maine, thủy triều đỏ ở đây lại do 1 loài Dinoflagellate khác ( loài Alexandrian fundyense ) Thủy triều đỏ gây hại nghiêm trọng cho môi trường vì tảo tiết độc chất tác động hệ thần kinh ( nhóm neurotoxin ) Loài K.brevis ở Florida tiết ra brevetoxin , loài A. fundyense tiết saxitoxin
Ở vùng biển xảy ra thuỷ triều đỏ, nước biển thường có chất dính và mùi tanh hôi. Đó là vì các loại sinh vật phù du sinh sôi với số lượng lớn làm cho cơ quan hô hấp của động vật biển bị tắc, cho đến khi những động vật này ngạt thở mà chết, mà sự sinh sôi nhanh và mạnh của các sinh vật phù du này tăng lên theo sự chết đi, một lượng lớn lại hoà tan oxy trong nước biển, làm nước biển thiếu oxy nghiêm trọng, thậm chí hình thành chất độc, làm các sinh vật không thể sống trong ”nước chết”. Thuỷ triều đỏ có thể sinh ra các độc tố, sau khi con người ăn các sản phẩm hải sản chứa những độc tố này sẽ bị trúng độc, thậm chí tử vong. Thuỷ triều đỏ không chỉ tạo ra sự chết chóc của động thực vật biển mà còn nguy hại nghiêm trọng đến tài nguyên ngư nghiệp biển và ngành nuôi trồng ven biển. Như vậy, thuỷ triều đỏ đã tạo thành một tai nạn biển nghiêm trọng cho thế giới biển.
Nước biển bỗng đỏ rực, sau chuyển sang xanh thẫm, rồi đen ngòm như nước cống. Cua, cá chết la liệt, san hô chết bạc trắng; rong biển, cỏ biển cũng chết.
Năm 1989, bờ biển gần bờ thành phố Hoàng Hoa tỉnh Hồ Bắc Trung Quốc xảy ra thuỷ triều đỏ trên diện tích lớn, nghiêm trọng nhất kéo dài một tháng. Do ảnh hưởng của thuỷ triều đỏ, một lượng lớn cá tôm, loại động vật nhiễm thể chết, tổn thất kinh tế của ngành nuôi trồng huyện Cận Đường đã lên tới 85 triệu NDT. Thành phố Hoàng Hoa có hơn 17 triệu m2 tôm bị hại, tổn thất kinh tế trực tiếp là 28 triệu NDT. Mùa xuân năm 1998, vùng biển gần Hồng Kông xảy ra thuỷ triều đỏ trên diện tích lớn, tổn thất kinh tế trực tiếp là hơn 100 triệu NDT. Mấy năm nay, ở Philipin thuỷ triều đỏ xuất hiện nhiều lần, mỗi năm khi xảy ra thuỷ triều đỏ, do có hàng loạt cư dân ăn sản phẩm sải sản bị nhiễm thể đã xuất hiện triệu chứng trúng độc như đau bụng, đau đầu, đau tim, tứ chi tê liệt. Không ít người do vậy đã bị nguy hiểm đến tính mạng. Chỉ từ tháng 6 đến tháng 7 năm 1996, số người trúng độc ở vùng biển Manila đã là 120 người, trong đó có 7 người chết.
Nguyên nhân của hiện tượng “thủy triều đỏ”
Trong tự nhiên các loài tảo độc tồn tại trong môi trường và là thức ăn tự nhiên cho các động vật thủy sinh giống như những loài vi tảo có ích khác. Thông thường chúng tồn tại với mật độ nhất định và ít gây hại hoặc những tác hại của chúng không rõ ràng. Nhưng trong điều kiện môi trường phù hợp (dinh dưỡng, độ mặn, nhiệt độ…) chúng có thể bùng phát trong thời gian ngắn với mật độ có thể lên đến hàng triệu tế bào/lít, tạo ra hiện tượng nở hoa và đi kèm với nó là những thiệt hại nghiêm trọng về kinh tế và môi trường.
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự nở hoa của tảo, nhưng theo Hallegraff (1993) thì các hoạt động của con người đóng vai trò quan trọng. Cụ thể:
– Sự gia tăng các hàm lượng dinh dưỡng trong môi trường nước do các hoạt động nuôi trồng thủy sản và nước thải sinh hoạt của con người gây ra. Đây được xem là nguyên nhân đóng vai trò quan trọng nhất đối với sự nở hoa của tảo độc.
– Sự trao đổi lưu lượng nước kém
– Sự thay đổi bất thường của các điều kiện thời tiết khí hậu
– Giao thông biển và vận chuyển giống nuôi thủy sản mang theo bào tử nghỉ của tảo độc từ nôi này sang nơi khác và khi có điều kiện thuận lợi chúng bùng phát gây ra hiện tượng nở hoa.
Xảy ra thuỷ triều đỏ có hai nguyên nhân chủ yếu: Một là do sông ngòi và con người thải lượng lớn các chất ô nhiễm ra biển, làm cho vật chất dinh dưỡng vùng ven biển tăng lên vượt quá lượng; Thứ hai là nước thải của các ao nuôi trồng, làm ô nhiễm chính bản thân khu nuôi trồng. Ngoài ra, do ảnh hưởng của điều kiện khí tượng và môi trường tự nhiên, như đặc tính lưu động của nước biển ở ven biển, khả năng trao đổi giữa nước biển với nhau yếu, nhiệt độ cao mưa ít…Vì vậy, xảy ra tai nạn thuỷ triều đỏ đã có nguyên nhân là do điều kiện tự nhiên, cộng thêm môi trường ô nhiễm, yếu tố con người. Vì thế, chúng ta cần tăng cường hơn nữa sự giám thị giám sát đối với thuỷ triều đỏ, triển khai nghiên cứu nguyên thân hình thành thuỷ triều đỏ và phương pháp dự báo, nghiêm túc không chế tiêu chuẩn chất ô nhiễm trên đất liền thải ra biển, phát triển rộng rãi khoa học kỹ thuật nuôi trồng, tăng cường hơn nữa việc quản lý khoa học nghề nuôi trồng thì có thể giảm khả năng phát sinh tai nạn thuỷ triều đỏ
Những tác hại do “thủy triều đỏ gây ra”
Ba loại tác hại của tảo khi nở hoa là:
(1) phát triển với mật độ cao làm cạn kiệt oxy trong thủy vực hoặc gây chết động vật thủy sinh do tắc nghẽn mang hoặc tổn thương mang;
(2) Sản sinh độc tố giết hại các sinh vật trong hệ sinh thái
(3) Sản sinh độc tố tích lũy trong các loài hải sản (thông qua chuỗi thức ăn) gây hại đối với người sử dụng. Các loài tảo có thể mang một, hai hay cả ba tác hại trên.
 |
| Thủy triều đỏ làm chết cả bãi nuôi trồng ngao |
– Tảo độc gây chết tôm,cá: Rất nhiều nhóm tảo thông thường tồn tại trong thủy vực có khả năng gây chết đối với động vật thủy sinh. Một số loài tảo Ceratium được biết có liên quan đến hiện tượng chết ấu trùng hai mảnh vỏ. Notiluca scintillans là loài tảo có kích thước lớn, có khả năng ăn trứng cá trôi nổi, đồng thời gây hại động vật thủy sản thông qua hàm lượng amoniac rất cao được tích lũy trong tế bào. Một số nghiên cứu cũng cho thấy rằng một số loài tảo độc có thể gây chết tôm bao gồm các loài Pyrodinium sp.; Alexandrium sp.; Protogonyulax sp.; Protoperidium sp. và Gymnodinium sp. Động vật thủy sản nuôi trong lồng và ao đầm chịu nhiều ảnh hưởng của tảo độc hơn động vật sống tự nhiên trong vực nước vì chúng không có khả năng chạy trốn khỏi vực nước bị ảnh hưởng của tảo độc hại.
– Tảo sinh độc tố: Hiện nay người ta ghi nhận được khoảng 40 loài có khả năng sinh độc tố, phần lớn chúng thuộc 3 nhóm tảo là: tảo lam (Cyanobacteria), tảo giáp (Dinophyta) và tảo roi (Haptophyta hay Prymnesiophyta). Bên cạnh ba nhóm chính này, một số loài tảo khác cũng có khả năng sinh độc tố như tảo silic, nhóm tảo Raphydophyta. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh độc tố sinh ra từ các loài tảo độc có tiên mao (Dinoflagellata) có thể làm tổn thương mang, ảnh hưởng đến hoạt động hô hấp của động vật thủy sinh, gây hiện tượng xuất huyết, vỡ mạch máu hay tác động đến hệ thần kinh của động vật thủy sản. Ngoài ra sự nở hoa của tảo độc còn có thể làm biến động lớn các chỉ tiêu về môi trường như: DO, pH, kiềm, làm thay đổi hàm lượng kim loại nặng trong nước biển thông qua quá trình trao đổi ion kim loại của các tế bào tảo. Một nghiên cứu ở Trung Quốc đã phát hiện một số loài tảo có tiên mao (Dinoflagellata) thuộc giống Psymneseum có thể thải ra độc tố làm vỡ các mạch máu làm cho tôm cá chết hàng loạt.
– Độc tố tích lũy trong các sản phẩm biển: Chúng ta biết rằng nhuyễn thể là động vật thủy sản có khả năng hấp thu và tích lũy độc tố từ thủy vực. Do vậy ngoài những tác động gây chết trực tiếp của tảo độc đến nhuyễn thể thì hiện nay hầu hết các quốc gia đều tiến hành việc quan trắc và có những quy định nghiêm ngặt về xuất nhập nhuyễn thể. Đối với nhuyễn thể thì độc tố có thể tích lũy trong cơ thể đến vài tháng. Sự đào thải độc tố diễn ra trong 2 giai đoạn, giai đoạn đầu mức độ giảm hàm lượng độc tố rất nhanh xuống hàm lượng vừa phải trên mức độ an toàn cho phép và duy trì trong một thời gian dài.
Hiện tượng “thủy triều đỏ” là hiện tượng xảy ra trong tự nhiên có từ lâu đời, tuy nhiên các khảo sát mới đây cho thấy tần suất các đợt nở hoa tảo độc gây thiệt hại cho sản xuất có xu hướng gia tăng trong khoảng hai thập niên vừa qua. Một phần là nhận thức khoa học về vấn đề này đang ngày càng được nâng lên. Ngày càng có nhiều chương trình nghiên cứu với sự tham gia của nhiều nhà khoa học và các hệ thống quan trắc cũng được tăng cường hơn nên hiện nay có nhiều số liệu nghiên cứu, quan sát về hiện tượng “thủy triều đỏ” trong tự nhiên. Các thống kê cho thấy thực sự có sự gia tăng đến mức đáng lo ngại về tần suất xuất hiện và mức độ thiệt hại do các đợt “thủy triều đỏ” gây ra.
Việc tiến hành các chương trình nghiên cứu, kiểm soát tảo độc hại trong các khu vực nuôi trồng thủy sản đảm bảo lợi ích các khu vực này vì nó đảm bảo sự an toàn môi trường nuôi, đảm bảo an toàn hệ sinh thái ven biển và đảm bảo sản lượng thủy sản không bị ảnh hưởng bởi các đợt nở hoa của tảo độc. Điều quan trọng hơn là nó đảm bảo các sản phẩm thủy sản được sản xuất ra trong khu vực đó an toàn đối với người tiêu dùng và như vậy góp phần đảm bảo uy tín sản phẩm thủy sản.
Một số biện pháp xử lý khi xảy ra hiện tượng “thủy triều đỏ”
Khi phát hiện hiện tượng “thủy triều đỏ” xuất hiện cần nhanh chóng thực hiện các giải pháp:
– Ngừng ngay không cung cấp thức ăn cho tôm, cá để giảm nhu cầu oxy của động vật thủy sản.
– Di chuyển lồng nuôi đến nơi an toàn hoặc dìm lồng xuống gần đáy biển để tránh lớp nước tầng mặt chịu ảnh hưởng của tảo độc hại.
– Bơm nước biển từ tầng đáy lên mặt nơi có lồng, bè nuôi để cung cấp nước sạch.
– Một biện pháp đã được áp dụng ở một số nước như Hàn Quốc, Nhật Bản và Trung Quốc là sử dụng đất sét (dạng bột hoặc dạng lỏng) rải trên vùng thủy triều đỏ với lượng 20-200g/m2 để kết tủa các tế bào tảo độc hại chìm xuống đáy. Tuy nhiên biện pháp này cũng mới chỉ thử nghiệm chứ chưa được sử dụng rộng rãi.
– Hiện tại các nhà khoa học đang phát triển phương pháp sử dụng hóa chất làm tan màng nhày do tảo độc gây ra trong mang cá, hỗ trợ cá hô hấp hay sử dụng hóa chất như ozôn để diệt tảo. Hoặc sử dụng các biện pháp sinh học như sinh vật ăn lọc (nhuyễn thể hai mảnh vỏ), động vật phù du, virus, vi khuẩn hay một loài tảo khác để hạn chế sự bùng phát của tảo độc.
(Tổng hợp)
